Zwarte Amerikanen voelden zich in Sovjet-Rusland eindelijk gelijk

Honderden zwarte Amerikanen reisden na de Russische Revolutie naar Sovjet-Rusland. Radicale communisten, maar ook avonturiers. Ze hadden gehoord dat er gegarandeerd werk was en voorál, dat sociale klasse belangrijker was dan huidskleur. Bovendien hadden Russen zwarte mensen nog nooit tot slaaf gemaakt. Dat lot trof alleen de eigen boerenbevolking, de zogeheten lijfeigenen. Zwarte Amerikanen zagen bovendien verwantschap tussen de eigen spirituals en Russische volksliedjes. Hun sociale impact was relatief groot en zo'n vijftig afstammelingen wonen er nog steeds. Sana Krasikov beschrijft in haar semi-fictieve roman De Terugkeer van Florence (2018) hoe blanke Amerikanen in Rusland in de jaren dertig geschokt reageerden, toen in een Moskouse bar een zwarte Amerikaan een show opvoerde met een blonde Russische vrouw. Krasikov: "In de meeste delen van Amerika zou tegen deze paarvorming bezwaar bestaan, zo niet op legale dan toch op morele gronden."

De tolerantie in de Sovet-Unie voor zwarte mensen is goed verklaarbaar. Daarvoor wilden de tsaren juist iedereen in het Russische Rijk 'russificeren'. De talrijke inheemse etnische minderheden werden verplicht de Russische taal, religie en cultuur te leren. Maar Lenin veranderde dit radicaal: het proletariaat werd de belangrijkste maatschappelijke categorie en de etnische minderheden hoorden hier automatisch bij. Iedereen binnen deze categorie werd gelijk behandeld en kon zijn eigen cultuur behouden. Vanwege het belang van internationalisering ('Proletariërs aller landen verenigt U!') kregen buitenlandse etnische minderheden dezelfde rechten. Zo bood de socialistische gelijkheidsideologie zwarte Amerikanen bescherming tegen discriminatie. De Russische bevolking reageerde aanvankelijk welwillend.

In 1928 nam Stalin het roer van Lenin over en was het afgelopen met de ideologische bescherming. Voor Stalin werd nationalisme belangrijker dan socialisme en hij beknotte de vrijheid van etnische minderheden. Herinvoering van het nationalisme was volgens Stalin noodzakelijk omdat het socialisme op het platteland nauwelijks aansloeg. De Habsburgse schrijver Joseph Roth constateerde in 1920 in Spoken in Moskou (2018): "Ik heb met verschillende kozakken gesproken die nog nooit van Lenin hadden gehoord." Stalin stuurde de etnische leiders naar de Goelag en deporteerde hele etnische groepen. Elke buitenlander werd vanaf dat moment tot persona non grata verklaard. Zwarte Amerikanen - etnische minderheid én westerling - leden hier dubbel onder. In deze nationalistische sfeer kregen ze steeds vaker met discriminatie te maken.

In de jaren '60 veranderde de sfeer weer omdat de Russische autoriteiten zwarte Afrikaanse studenten uit ex-westerse koloniën massaal uitnodigden in de Sovjet-Unie te komen studeren. Stalins dochter Svetlana Alliloejeva vertelde in Twintig brieven aan een vriend (1967) hoe in die jaren het Rode Plein in Moskou 'vol stond met mensen van alle huidskleuren'. Maar ook dit duurde niet lang: steeds meer Russen raakten ervan overtuigd dat de regering zwarte Afrikanen voortrok. Al met al kun je stellen dat zwarte mensen zich in Sovjet-Rusland maar heel eventjes echt gelijk hebben gevoeld.

Verwante blog:

Amerikaanse migranten kwijnden weg in Sovjet-Rusland (maart 2018)

Youtubefilmpje: trailer van de documentaire Black Russians: The red experience (2012) 'Work-in-progress documentaire rondom zwarte Amerikaanse professionals die Stalins Rusland als het beloofde land zagen.'