Waarom ruziën Oekraïners in Siberisch Rusland?

Kozakken-ostrog in Siberië (1716)

Een behoorlijk aantal etnische Oekraïners in Siberië heeft gehoor gegeven aan de oproep in het Russische leger mee te vechten tegen Oekraïne. Deels gaat het natuurlijk om het geld, deels uit overtuiging te vechten voor een goede zaak: officieel zijn ze immers allemaal Russisch. De kwestie leidt tot een heftig meningsverschil binnen de eigen etnische gemeenschap: een Oekraïner vecht niet tegen een andere Oekraïner. De onafhankelijke nieuwssite Meduza heeft hiervoor onlangs aandacht gevraagd. Om te begrijpen dat ook Siberische Oekraïners deelnemen aan de oorlog van Poetin, moeten we terug in de Russische geschiedenis.

Russische heersers hebben door de eeuwen heen gekoloniseerd gebied gerussificeerd met etnisch Russen, maar ook met mensen uit andere delen van hun rijk. In het geval van Siberië begon het al in de 17de eeuw toen uit het huidige Oekraïne kozakken op verzoek van de tsaar in Siberië* ostrogi (forten, zie foto) gingen bouwen. Met deze forten hoopte de tsaar de opstandige inheemse bevolking te onderwerpen. Kozakken waren vaak gevluchte lijfeigenen die, eenmaal in Siberië, een vrijwaring van de tsaar kregen zodat ze niet naar Oekraïne teruggestuurd konden worden. Ze vormden een door de tsaar geautoriseerd vrijwilligersleger dat zich als ‘grenswachters’ aan de randen van het alsmaar uitdijende Russische Rijk vestigden.

Het hoogtepunt van de Oekraïense volksverhuizing naar Siberië lag echter in de 19de eeuw, vooral vanaf 1861 na de afschaffing van de lijfeigenschap. Toen sloegen miljoenen ex-lijfeigenen, feitelijk landloos geworden boeren, op de vlucht voor de steeds terugkerende hongersnood. Deze ex-lijfeigenen, financieel geholpen door de regering, zochten een goed heenkomen op de vaak vruchtbare grond in het toen nog relatief lege Siberië. En met de opening van de Transsiberische spoorlijn eind 19de eeuw ontstond een nieuwe golf van landverhuizers die de circa 4000 km. nu veel sneller konden afleggen. Tussen 1800 en 1917 steeg de instroom in Siberië van 1 miljoen naar 8 miljoen, waaronder relatief veel Oekraïners. Al deze generaties Oekraïners raakten zelf gerussificeerd en hebben tegenwoordig weinig banden meer met hun land van herkomst. Hun Oekraïense identiteit zijn ze in meer of mindere mate kwijtgeraakt.

Tijdens de Sovjetperiode, relatief nog maar kortgeleden, groeide het aantal etnische Oekraïners in Siberië nog steeds gestaag. Lenin versterkte aanvankelijk de etniciteit van de Oekraïners door hun eigen taal aan te moedigen en hen eigen culturele organisaties en een eigen pers te geven. Hun dorpen kregen zelfs Oekraïense namen, afgeleid van dorpen in Oekraïne, zoals Zelenyy Klyn of Siryy Klyn. Tijdens Stalin steeg het aantal Oekraïners in Siberië snel, vooral door de deportatie van 'koelakken' - onwillige zelfstandige boeren - naar 'speciale nederzettingen' hier. Een bepaald deel van deze Oekraïners bleef zich Oekraïens voelen. Het is te begrijpen wanneer deze groep de gerussificeerde Oekraïners van verraad beticht omdat zij als Oekraïners vechten tegen Oekraïners. En dat de gerussificeerde groep, mede onder invloed van Poetins propaganda, op hun beurt vindt dat ze vechten voor Rusland.

*Onder Siberië versta ik Oost-Rusland vanaf de Oeral. Russen zelf rekenen vaak alleen het westerse deel tot Siberië en het oosterse deel, globaal beginnend achter het Baikalmeer, tot het Verre Oosten. 

Verwante blogs:

Waarom woonden Russen in een kuil onder de grond? (juni 2023)

Wat gebeurt er nu met Oekraïners in Rusland? (feb. 2023)

Over etnische Oekraïners in West-Rusland zie artikel in Raam op Rusland van Hubert Smeets  (aug 2024)

Youtubefilmpje: ‘The Cossacks, Ukraine’s Paradigmatic Warriors’ (2023)