Na afloop van de première van de opera Boris Godoenov van Kyrill Serebrennikov in Amsterdam klinkt er zowel applaus als gefluit en boegeroep. Aan deze voorstelling hebben drie ‘toppers’ meegewerkt. De eerste was de legendarische dichter en schrijver Alexander Poesjkin, ook wel de oervader van de Russische literatuur genoemd. Modest Moessorgski, een muzikale autodidact, maakte van Poesjkins’ Boris Godoenov een 'echte' Russische opera, met volksmuziek vol meeslepende dramatiek. De derde bekende Rus, de contemporaine film- en operamaker Serebrennikov, veranderde het libretto zodanig dat de opera vooral gaat over het Russische volk van nu, dat zucht en steunt onder het bewind van Poetin. Een opvoering in 2012 van de Britse regisseur Graham Vick in Moskou leidde tot rellen. Het hoofdstedelijke publiek zag parallellen met de inhoud van de opera waar het volk in opstand komt tegen Godoenov. Poetin had net op frauduleuze wijze de verkiezingen gewonnen.
Wie was Boris Godoenov? Dan moeten we terug naar de tijd van tsaar Ivan de Verschrikkelijke. Die werd na zijn dood door zijn zoon Fjodor opgevolgd in 1584. Dat was geen sterke monarch zodat er een machtstrijd ontstond die na de dood van Fjodor gewonnen werd door Ivans zwager Godoenov. Godoenov regeerde van 1598 tot 1605 en deed het best goed. Wellicht maakte hij de fout om de boeren als lijfeigenen aan het land te binden. Boeren kwamen in opstand, vluchtten als zij de kans kregen, sloten zich aan bij roverbendes. Het resultaat was chaos en hongersnood. Poesjkin liet zich in zijn toneelstuk over Godoenov inspireren door de eerste opstand tegen het tsarenbewind in december 1825. Deze opstand, die de geschiedenis ingegaan is als de Decabristenopstand, werd geleid door edelen en prinsen die bevangen waren door ideeën van de Verlichting en de Franse revolutie. Ze wilden van Rusland een republiek maken.
Moessorgski ging in 1872 aan de haal met het toneelstuk van Poesjkin, wie weet zelfs geïnspireerd door de ideeën van Karl Marx. Hij gaf ‘het volk’ de hoofdrol en maakte van Godoenov een door gewetenswroeging gekwelde tsaar. Kort door de bocht is de opera één lange reeks van klaagzangen, waarin regelmatig God wordt aangeroepen om het lijden te verlichten. Serebrennikov op zijn beurt heeft de versie van Moessorgski als onderlegger gekozen voor ‘zijn’ Boris Godoenov. In zijn verhaal is zelfs plaats ingeruimd voor Donald Trumps VS. De eigenzinnige Serebrennikov werd in Rusland een ongewenst figuur en vluchtte toen hij de kans kreeg. Sindsdien vindt hij zijn geluk en erkenning in het Westen.
Boris Godoenov wordt in het Russisch gezongen, maar sinds Rusland oorlog voert in Oekraïne is deze taal controversieel. Kennelijk kan het wel in onze theaters. Volgens Serebrennikov zelf - luister naar het interview hieronder - gaat zijn sterk moraliserende operabewerking over mensen en de macht boven hen. En hoe ze overleven in troebele tijden, niet alleen in Rusland, maar ook bij ons, hier en nu. Maar als je meeweegt dat de meerderheid van de Russen al meer dan drie jaar de oorlog in Oekraïne steunt, hoe zit het dan? Deze oorlog zou immers al lang zijn afgelopen als Poetin geen miljoenen uitvoerders zou hebben gehad. Hoe moreel is het eigenlijk om het actuele 'leed' van de Russen in deze opera zo uit te venten, terwijl het de Oekraïners zijn die al die tijd lijden onder Russische agressie. Serebrennikov doet net als bijna alle andere Russen die oppositie voeren in het buitenland: ze gaan voorbij aan het leed van Oekraïne. De opvatting in de opzet van de opera lijkt net teveel op zijn eigen opgebroken leven. Zelf schrijft hij in het programmaboekje: “Ik beschouw de componist als co-auteur”. Wat zou Poesjkin hiervan gevonden hebben? Na afloop van de voorstelling was de stemming in de lift gespannen. Een grijze vrouw op leeftijd zei heel bescheiden: “Wat een gedoe”.
Verwante blogs:
Wat is er mis met de Russische taal? (feb. 2023)
Waarom moest Poesjkin sterven in een duel? (jan. 2017)
Youtubefilmpje: 'Don't miss Kirill Serebrennikov's Boris Godunov', trailer, met Kyrill Serebrennikov (2025)