Journalisten in Rusland bewegen politiek mee, maar soms niet

Borogan en Soldatov (2021)

Een gedreven clubje liberale jonge en getalenteerde journalisten kwam vanaf de eeuwwisseling in Moskou regelmatig na werktijd bij elkaar over de vloer, voor de gezelligheid en om de gebeurtenissen van de dag te bespreken. Andrej Soldatov (1975) en Irina Borogan (1974), onderzoeksjournalisten, maakten deel uit van die groep en waren expert op het gebied van de Russische veiligheidsdiensten. Na het aantreden van Poetin kwam de vrije journalistiek gaandeweg in politiek steeds gevoeliger vaarwater. Als gevolg daarvan verloren Soldatov en Borogan in 2009 hun baan bij de oppositiekrant Novaja Gazeta. Een Amerikaanse uitgever nodigde de twee uit om een boek te schrijven over de FSB (de opvolger van de KGB), dat een bestseller werd. Ze werden vervolgens steeds vaker door de FSB lastiggevallen, waardoor een vaste baan bij een krant er niet meer in zat. Sinds 2019 wonen zij voor hun veiligheid in Londen.

Ondertussen bleven hun bevriende collega's, allemaal journalist geworden na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, in Rusland werken onder een toenemend restrictief bewind van Poetin. Alles veranderde radicaal na de invasie van Oekraïne in 2022. Gewoon verslag doen als journalist van de oorlog was absoluut verboden. Je kon alleen als ‘journalist’ blijven werken als je spreekbuis wilde zijn van het Kremlin, of wegwezen. Soldatov en Borogan hadden eerder al voor het laatste gekozen. Na vier jaar ballingschap zochten ze contact met hun oud-collega’s in Rusland om erachter te komen waarom zij een andere afslag hadden genomen. Tot hun grote verbazing bleek een zestal van hen bereid tot een gesprek. Dit was bepaald niet zonder risico want praten met de ‘buitenlandse agent’ Soldatov is strafbaar. En Soldatov en Borogan wilden de interviews gebruiken voor een nieuw boek: Our Dear Friends in Moscow: The Inside Story of a Broken Generation (2025). De auteurs wijzen op drie mogelijke redenen waarom hun oud-collega’s meegewerkt hebben. Ten eerste was het moeilijk voor oude vrienden om nee te zeggen. Ten tweede waren het ooit hooggestemde journalisten die het vrije woord wilden verkondigen. Misschien wilden zij wel in het boek om niet helemaal als naamloze journalist te verdwijnen; ze waren immers onderdeel geworden van een enorm bureaucratisch propaganda-apparaat. En ten derde: mogelijk hadden de journalisten gewoon toestemming gekregen van de autoriteiten. Er gebeuren wel meer rare dingen in Rusland.

Voor ons, verwend als we zijn met de vrijheid in het Westen, zijn de verklaringen van de oud-collega’s niet erg bevredigend. Samengevat gaat het erom zo dicht mogelijk bij het Kremlin carrière te maken en veel te verdienen. In de video hieronder vertelt Soldatov hoe hun oud-collega's tot die keuze gekomen zijn. Volgens hem werden ze gedreven door een soort nostalgie naar de machtige Sovjet-Unie en een visie dat Rusland alleen functioneert onder een dictatuur. En uiteraard de angst dat je eruit ligt als je niet meewerkt. Wat ook meespeelt is dat de meesten in families geboren zijn die in de Sovjettijd dicht tegen de staatsmacht aan zaten. Als kind konden ze al genieten van de privileges die aan het lidmaatschap van de communistische partij verbonden waren. Bovendien leveren goede betrekkingen met het Kremlin bescherming op tegen de enorme macht van de FSB, waardoor je rustig kunt slapen. Hun overlevingsstrategie is dat je jezelf nooit moeilijke vragen stelt over de eigen rol als journalist en dat je de vijanden van het regime altijd aanvalt als de gelegenheid zich voordoet. De vereenzelving met het regime is voor hen compleet: “Waarom zou je tegen het Kremlin zijn?”

Verwante blogs:

Vrijheidslievende journalisten raken in Rusland vanzelf gepolitiseerd (nov. 2021)

Wat kun je als onafhankelijk journalist in Rusland nog doen? (sept. 2023) 

Youtubefilm: (2025, Silicon Curtain) Waarom kozen journalisten voor het Russische regime en de aanvalsoorlog? Borogan en Soldatov zijn oprichter van Agentura.Ru, een digitale waakhond voor de activiteiten van de Russische geheime dienst. Andere publicaties van hen zijn: The New Nobility: The Restoration of Russia’s Security State and the Enduring Legacy of the KGB (2010); The Red Web: The Struggle Between Russia’s Digital Dictators and the New Online Revolutionaries (2015); The Compatriots: The Brutal and Chaotic History of Russia’s Exiles, Émigrés, and Agents Abroad (2019). Soldatov is gastonderzoeker aan King's College London en senior fellow bij CEPA, Centrum voor Europese Beleidsanalyse, in de VS en GB.